Từ bảo tồn voi nhà đến ước mơ tái thả về rừng

Đây là một kế hoạch đầy tham vọng lẫn thách thức. 

Câu chuyện buồn về Ban Nang

Lần đầu tiên sau gần 40 năm, một voi cái nhà đã sinh sản. Tuy nhiên, điều đáng buồn là voi con đã không thể sống sót do lần sinh nở đầu tiên của voi mẹ ở độ tuổi quá già. 

Đó là câu chuyện về Ban Nang, con voi được sinh ra và lớn lên cùng với người. Ban Nang 39 năm tuổi, lần đầu tiên sinh con, tiếc rằng chú voi con Pạc On lại không thể chào đời. Chú bị chết ngạt trong bụng mẹ.

Voi Ban Nang. Ảnh: Trung tâm Bảo tồn Voi Đắk Lắk

Ông Wilem Schaftenaar Heij, một chuyên gia về voi của Hà Lan cho biết, nguyên do là vì đường dẫn sinh của voi quá hẹp, con voi con đã bị ngạt vì thời gian ở trong bụng mẹ kéo dài sau khi dây rốn đứt. 

Trước đó, WWF Việt Nam, tổ chức Piraiz Daiza Foundation và Trung tâm Bảo tồn voi Đắk Lắk cùng với ông Willem và ông Erin Ivory, chuyên gia nghiên cứu hành vi của voi, đã dành cho Ban Nang một sự chăm sóc y tế rất chuyên nghiệp. Thậm chí, một con voi cái (được thuê từ một chủ khác) đã được đưa đến để làm “bà đỡ”cho Ban Nang trong quá trình chuyển dạ.    

“Cái chết của con voi con làm chúng tôi chùng lại.” ông Willem chia sẻ. 

Ông Wilem cho biết, trước đó, một chương trình đánh giá chu kỳ sinh sản của 8 con voi cái đã được tiến hành. Cùng lúc đó, các chuyên gia phát hiện voi Ban Nang đã có chửa, trong khi 7 con còn lại đang ở độ tuổi sinh sản. 

Điều này có nghĩa là có thể gây giống một đàn voi nhà và tái thả trong vòng 2 đến 4 thập kỷ tới.  

“Thường lần sinh thứ 2 trở đi sẽ dễ dàng hơn, vì lúc đó đường dẫn sinh đã được nới rộng. Trong thời gian tới, tôi sẽ tập huấn thêm cho các bộ của Trung tâm Bảo tồn Voi về các vấn đề sinh sản, bao gồm cả việc kiểm tra siêu âm. Tôi hy vọng voi sinh lứa sau sẽ có thêm cơ hội”. ông Willem kỳ vọng.

Theo các chuyên gia, nếu bắt đầu ngay việc gây giống một đàn voi nhà thì có thể tái thả chúng trong vòng 2 đến 4 thập kỷ tới. Vì vậy, công tác hỗ trợ voi nhà cần thực hiện ngay thời điểm này. 

Từ voi nhà bị đưa vào phục vụ du lịch…

Ông Hoàng Luân, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Voi Đắk Lắk, cho biết từ ngàn năm nay, voi đã được con người thuần hoá để phục vụ cho đời sống và tâm linh. 

Voi được thuần dưỡng để phục vụ du lịch. Ảnh TL: Internet

Đặc biệt, Đắk Lắk là địa phương duy nhất trong cả nước có truyền thống săn bắt voi rừng để thuần dưỡng từ lâu đời bởi những tộc người sống dọc sông SêrePok; voi được thuần dưỡng để phục vụ đời sống và tâm linh. 

Voi được coi là biểu tượng sức mạnh và giàu có của buôn làng; trong từng gia đình, dòng họ voi được coi là thành viên cao quý và được chăm sóc nuôi dưỡng. Đây là những lý do chính voi sống với con người. 

Thống kê hiện tại, Tây nguyên có 57 con voi nhà, trong đó Đắk Lắk nhiều nhất với 45 con,  Đắk Nông có 3 con, Lâm Đồng có 8 con và Gia Lai có 1 con.

Tuy nhiên, những năm gần đây, do nghèo khó, các gia đình có voi đã phải chấp nhận sử dụng voi phục vụ du lịch. 

"Đây là vấn đề nhức nhối cho công tác bảo tồn voi tại Đắk Lắk. Trung tâm Bảo tồn Voi đã rất có gắng để chăm sóc sức khoẻ cho voi nhằm thay đổi nhận thức cho cộng đồng du khách về cái nhìn nhân đạo với động vật", ông Hoàng Luân nói.

…Đến khó khăn trong bảo tồn và tái thả voi nhà ra tự nhiên

Ông Wilem cảnh báo: chỉ vài thập kỷ nữa, đàn voi rừng của Việt Nam sẽ nguy cơ mất đi vĩnh viễn, và voi nhà cũng chẳng còn. 

Theo ông Wilem, thả động vật hoang dã, bất kỳ là loài nào, về với thiên nhiên là một điều cực kỳ khó khăn. 

Điều kiện cần có là một cánh rừng – sinh cảnh sống an toàn có hàng rào bảo vệ. 

Những con voi, sau khi đã ở với người sẽ trở nên rất quen thuộc với người và hoàn toàn có thể trở nên nguy hiểm đối với con người, trong trường hợp này, hàng rào sẽ bảo vệ được cộng đồng con người sống xung quanh. 

Vì vậy, một chương trình tái thả có liên quan đến một đàn voi nhỏ cũng cần một khoảng thời gian khá dài: từ 20 đến 40 năm. 

Trong thời gian này, cần chuẩn bị rất nhiều việc: nghiên cứu về những đàn voi hoang dã hiện sống trong rừng, lắp đặt hàng rào, đảm bảo không có việc săn bắn trái phép, giáo dục truyền thông cho bà con địa phương và cán bộ quản lý dự án. 

Voi ở Buôn Đôn hiện nay được cán bộ Trung Tâm Bảo tồn Voi Đắk Lắk chăm sóc sức khỏe thường xuyên. Nguồn: Trung tâm Bảo tồn Voi Đắk Lắk 

Cũng theo ông Wilem, thả một con voi đực vào hoang dã là một việc bất khả thi. Con voi được thả ra có thể bị giết chết khi chạm trán với một con voi đực khác. Ngoài ra chúng có thể trở nên rất nguy hiểm đối với con người, vì trước đó chúng đã ở với người và không còn sợ con người nữa. 

Muốn thả voi thành công, cần thả một bầy voi với 1 “cơ cấu tự nhiên”. Trong trường hợp này, con voi đầu đàn sẽ là con được sinh ra trong môi trường nuôi nhốt và sẽ là mẹ và bà của đàn voi tương lai.  Đàn voi được thả sẽ bao gồm 1 con đầu đàn, 1 đến 2 con cái do con voi này sinh ra và tiếp theo là con non của chúng, bao gồm cả voi đực.
 
“Tôi tin là đàn voi như vậy sẽ được những con voi đực hoang dã tôn trọng”, ông Wilem nói. 

Cần sinh cảnh an toàn

Theo các chuyên gia, hiện có hai trung tâm nuôi nhốt và sinh sản phù hợp, một ở Buôn Đôn và một ở Đăk Lắc. 

Tất cả những con voi cái trong độ tuổi sinh sản cần được đưa đến 2 trung tâm này. 

Mỗi trung tâm sẽ cần có 2 đến 3 voi đực có kinh nghiệm. 

Ông Wilem cho biết, thế hệ voi sinh sản đầu tiên có thể tiếp xúc với quản tượng tự do, hoặc có kiểm soát. Nhưng thế hệ thứ 2 sẽ chỉ được tiếp xúc có kiểm soát với quản tượng, để giảm thiểu đến mức tối đa sự tương tác với con người. Điều này sẽ thúc đẩy tối đa các hành vi tự nhiên của đàn voi.    

Trong quá trình bảo tồn voi nhà và tái thả này, bà Nguyễn Đào Ngọc Vân, WWF-Việt Nam cho rằng, Chính phủ Việt Nam giữ vai trò chính. 

Các tổ chính phi chính phủ giữ vai trò hỗ trợ kỹ thuật và tài chính. 

Chi cục Kiểm lâm, những cá nhân như ông Willem và cộng sự của ông sẽ giữ vai trò hỗ trợ kỹ thuật cho toàn bộ quá trình gây nuôi, trong khi đó vai trò của WWF là tạo ra sinh cảnh an toàn cho đàn voi nhà khi được tái thả. 

Theo bà Vân, đây là thời điểm quan trọng để Đắk Lắk tập trung bảo tồn hành lang sinh cảnh cho đàn voi hoang dã; thiết kế sinh cảnh đệm cho đàn voi nhà sinh sống trước khi chúng được tái thả về thiên nhiên hoang dã. 

Cả voi hoang dã và voi nhà đều cần có sinh cảnh an toàn. Vì vậy, vườn Quốc gia Yok Don và các hành lang di chuyển cho voi cần được bảo vệ.

Lê Quỳnh