Di sản Trần Quang Cơ

Vào đúng ngày 23.6 - nhằm mồng 10 tháng 5 Nhâm Tuất - khoảng một trăm cán bộ Bộ Ngoại giao, chủ yếu là bạn bè thân quen của cố Thứ trưởng Trần Quang Cơ, hân hạnh được làm khách của bà Trần Thị Vượng, quả phụ của Thứ trưởng. Đúng ba năm trước (2015) ông Trần Quang Cơ đã trút hơi thở cuối cùng tại Bệnh viện Hữu Nghị, Hà Nội. Lễ Đại tường, giỗ mãn tang cố Thứ trưởng đã diễn ra trong không khí giản dị, trang nghiêm và đầy xúc động tại Nhà khách Chính phủ, 2 Lê Thạch-Hà Nội.

Sự im lặng mênh mông?

Bộ phim ngắn về cuộc đời và sự nghiệp của một con người mà lúc nằm xuống được lãnh đạo Bộ Ngoại giao đánh giá rất cao, đã được đem ra “trình làng”. Đấy là nghĩa cử của cả một thế hệ ngoại giao, thế hệ “hậu Trần Quang Cơ” và “hậu Nguyễn Cơ Thạch”. Nghĩa cử ấy, vừa sâu lắng, vừa cảm động. Một vài bạn trẻ được dự Lễ Đại tường băn khoăn hỏi tôi: sau khi xem bộ phim“nhỏ mà lớn” như vầy, phần nào nói lên tấm lòng của hậu thế đối với cố Thứ trưởng, tại sao không có lời phát biểu nào? Tiếng vỗ tay như bị “hóa vàng” vào thinh không vậy?

Tôi an ủi: “Các cháu không nghe bác Vượng vừa nói đấy à, hôm nay, bác ấy thấy bác Trần Quang Cơ đã về đây cùng chúng ta. Với bác Cơ, giờ đây, mọi sự tôn vinh đều trở nên không cần thiết nữa”.

Gia quyến, thân hữu cố Thứ trưởng Trần Quang Cơ tại Lễ Đại tường - Nhà khách Chính phủ sáng 23.6.2018. Ảnh: CTV

Nhân thể, phóng tác theo nguồn mạch cảm khái của một nữ văn sĩ trẻ, giờ đây, mệnh của ông ấy đã cạn, phận của ông ấy đã xong! Ông đã thoát khỏi vũng lầy, bay lên cao thẳm. Thân xác để ở trần gian, tên tuổi lưu vào sử xanh, chức vụ trả cho hậu thế, chỉ còn mấy giò phong lan ông ấy gửi lại những người thân thương trong gia đình...

Tuy không có lời nào thốt ra sau khi xem phim, nhưng tâm sự thì ai nấy chắc chắn là trùng trùng chất chứa. Lúc ấy chợt nghĩ, chỉ có sự im lặng mênh mông mới không xúc phạm đến khí phách Trần Quang Cơ. Như Lý Bạch trong Hiệp khách hành từng hạ bút: “Sự liễu phất y khứ/ Thâm tàng thân dữ danh”, có thể dịch thành thơ: “Việc xong rũ áo ra đi / Xóa nhòa thân thể, sá gì tiếng tăm”. Nhưng cây bút “gạo cội” Nguyễn Trung không đồng ý với cách giải thích ấy của tôi, đã chất vấn: có đúng là sự im lặng mới không xúc phạm đến hương linh các cụ hay ngược lại? Bởi vì, theo nhà ngoại giao này, sứ mệnh dang dở mà thế hệ đi trước để lại đang là gánh nặng quá lớn đối với nền ngoại giao nước nhà trong thời buổi sóng gió hiện nay.

“Song kiếm hợp bích”

Ba năm trước, tôi đã viết, khí phách Trần Quang Cơ hẳn nhiên đạt tới “đỉnh” khi ông quyết định công bố Hồi ức và suy nghĩ khá sớm (khoảng đầu 2001). Cho đến nay, có thể nói, chưa có một cuốn hồi ký chính trị nào, từ ngày lên mạng, lập tức trở thành nguồn tư liệu “gối đầu giường” đối với giới quan sát và các nhà nghiên cứu muốn có nguồn tham chiếu trung thực để phân tích nội tình Việt Nam những năm hậu chiến, thậm chí để thấu hiểu cả những sự kiện mà di lụy của chúng còn kéo dài mãi tới hôm nay và mai sau. Vì vậy, khi trang bìa cuốn Hồi ức... tái hiện trên màn hình, người xem chú mục vào những ngón tay mổ cò trên cái laptop cũ, dòng chữ bay lượn thật linh thiêng, đầy thần khí.

Ba năm sau, giờ đây lại được bà quả phụ Trần Thị Vượng tặng cuốn Ngược dòng thời gian. Có thể coi đây là cuốn hồi ký thứ hai của Trần Quang Cơ, một cuốn tự truyện được lưu hành trong khuôn khổ “tủ sách gia đình”. Cuốn này gồm hai phần, phần I mang tựa đề như tên sách, trong đó ông đã “cố gắng nhớ lại hình ảnh những năm xa xưa của đời mình”. Phần II là Vài mảnh quá khứ do ông “góp nhặt lại” (từ chính ông dùng) một vài kỷ niệm về quãng thời gian từ năm 1987 đến 2003, qua một số bài viết, tham luận tại các hội nghị quốc tế và trả lời phỏng vấn báo chí. Như một lẽ tự nhiên, Hồi ức và suy nghĩ cùng với Ngược dòng thời gian đúng là “song kiếm hợp bích”. Làm thế nào để đất nước phát triển được an toàn (nói chữ là “bền vững”) và làm thế nào để sống, tồn tại và đi ra được với thế giới, bên cạnh một Trung Quốc vừa là “đối tác”, vừa là “đối tượng”?

Di sản Trần Quang Cơ chắc chắn còn giá trị đối với cuộc đấu tranh của ngoại giao Việt Nam hiện nay và tương lai. Chỉ tiếc là bài báo đặc biệt, Một nhân cách lớn đã ra đi, tường thuật lễ tang cố Thứ trưởng cách đây ba năm, do đích thân Bộ trưởng Phạm Bình Minh đọc điếu văn, đã bị “cất” vào kho, không còn trên mạng nữa, kể cả báo của Bộ Ngoại giao. Cũng chẳng sao! Những ai quan tâm có thể vào thư viện chắc vẫn còn đọc được bài báo ấy. Hơn nữa, “tủ sách gia đình” vẫn còn lưu giữ hầu như đầy đủ những bài viết về ông từ các đồng nghiệp lẫn “học trò” của ông ở Việt Nam và từ các bạn bè quốc tế.

Kỷ niệm nhỏ, trách nhiệm lớn

Trong lời nói đầu cuốn Ngược dòng thời gian, Trần Quang Cơ có nhắc đến Tổng kết 50 năm ngoại giao Việt Nam (Hà Nội tháng 8.1998) nhưng rồi ông cũng chỉ coi đó như “một kỷ niệm nhỏ” của người viết ra nó để giúp người đọc “giải khuây”. Chẳng lẽ một đề tài nghiêm cẩn như Bối cảnh quốc tế và ngoại giao Việt Nam thời gian 1991 - 1995, mà ông lại xếp vào thang giá trị “mua vui cũng được một vài trống canh”? “Giải khuây”, vì chất lượng công trình do những hạn chế khách quan, hay vì ông biết, có nghiên cứu ra rồi cũng chẳng được dùng...? Thật ra thì di sản Trần Quang Cơ không hề nhỏ.

Hai ông Nguyễn Cơ Thạch và Trần Quang Cơ nổi tiếng là những ông “vua” tổng kết, là những chuyên gia “khai sơn phá thạch” bộ môn “phương pháp luận” nghiên cứu quan hệ quốc tế và chính sách đối ngoại của các nước.

Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Ngoại giao Phạm Bình Minh thăm hỏi sức khỏe ông Trần Quang Cơ (2014). Ảnh: Minh Châu

Sinh thời, ông Trần Quang Cơ từng nói với người viết bài này rằng, khoảng cách giữa nhiệm vụ chính trị đối ngoại lẽ ra cần làm và phải làm so với chính sách được phép triển khai trên thực tế bao giờ cũng có độ vênh khá lớn. Độ vênh ấy nhiều khi do chính thực tại mâu thuẫn của đất nước tạo nên và ở ta, nó là lực cản đối với tiến trình hội nhập. Nghĩ lại, điều ông nói thật chí lý. Mặt trận ngoại giao hiện nay thực sự đang “tứ bề thọ địch”. Ngay đến các nhà nghiên cứu “quốc doanh”cũng phải thừa nhận: Việt Nam đang bị bao vây chiến lược. Cái độ vênh giữa chính sách ngoại giao với thực tại đất nước hôm nay ngày càng quyết liệt, thậm chí có thể rơi vào tình huống nguy hiểm hơn bao giờ hết!

Trong bối cảnh nói trên càng thấy khoảng trống về trí tuệ và bản lĩnh do “cặp bài trùng” Nguyễn Cơ Thạch - Trần Quang Cơ, cũng như các bậc tiền bối về ngoại giao để lại đối với nền ngoại giao nước nhà thật to lớn. Cục diện thế giới và chuyển động trong khu vực giờ đây có những mặt khó hơn thời chiến tranh.

Nay là lúc thế hệ “học trò” các ông cùng lúc phải chiến đấu quyết liệt trên hai mặt trận: ứng phó với những thách thức khắc nghiệt của trật tự quốc tế đang ló dạng và ứng phó với độ vênh ngày càng doãng ra giữa đòi hỏi về an ninh - phát triển với khả năng hành động của quốc gia. 

TS. Đinh Hoàng Thắng - Nguyên Đại sứ nước ta tại Vương quốc Hà Lan, Trưởng nhóm tư vấn lãnh đạo Bộ Ngoại giao, hiện là Giám đốc về hợp tác quốc tế của Viện Những vấn đề phát triển (VIDS)